Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền (tiếng Pháp: Déclaration des droits de l'Homme et du citoyen de 1789) là một văn kiện nhân quyền và quyền dân sự, chính trị của Cách mạng Pháp, do Quốc hội Lập hiến Pháp ban hành vào năm 1789. Lấy cảm hứng từ các tư tưởng Thời kỳ Khai sáng, bản tuyên ngôn này là tuyên bố cốt lõi về các giá trị của Cách mạng Pháp và có tác động đáng kể đến sự phát triển các quan niệm phổ biến về tự do dân sự, dân chủ ở châu Âu và trên toàn thế giới.^[1]

Gilbert du Motier de La Fayette soạn bản thảo đầu tiên của bản tuyên ngôn với sự giúp đỡ của Thomas Jefferson, nhưng phần lớn phiên bản cuối cùng là công trình của Emmanuel Joseph Sieyès.^[2] Chịu ảnh hưởng của học thuyết quyền tự nhiên, bản tuyên ngôn tuyên bố nhân quyền là phổ quát và xác lập nguyên tắc quyền tự do, bình đẳng trước pháp luật. Bản tuyên ngôn được đề cập trong lời nói đầu của hiến pháp Đệ Tứ Cộng hòa, Đệ Ngũ Cộng hòa Pháp và có giá trị như luật hiến pháp.

Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền là kết tinh các lý tưởng của Thời kỳ Khai sáng.^[3] Gilbert du Motier de La Fayette soạn những bản thảo chính với sự góp ý của Thomas Jefferson.^[4] Tháng 8 năm 1789, Emmanuel Joseph Sieyès và Honoré Mirabeau khái niệm hóa và soạn bản thảo cuối cùng.^[2][5]

Ngày 26 tháng 8 năm 1789, Quốc hội Lập hiến thông qua Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền như bước đầu tiên hướng tới việc soạn thảo hiến pháp sau Cách mạng Pháp. Lấy cảm hứng từ Thời kỳ Khai sáng, dự thảo đầu tiên của bản tuyên ngôn dựa trên dự thảo 24 điều do Jérôme Champion de Cicé [fr] đề xuất. Một bản tuyên ngôn thứ hai, được gọi là Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền năm 1793, được ban hành vào ngày 10 tháng 8 năm 1793 nhưng không được thi hành.^[6]

Các khái niệm trong Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền bắt nguồn từ những tư tưởng triết học, chính trị của Thời kỳ Khai sáng, chẳng hạn như chủ nghĩa cá nhân, khế ước xã hội và quyền lực phân lập, tương tự Tuyên ngôn độc lập Hoa Kỳ được ban hành trước đó.

Với sự giúp đỡ của Jefferson, khi đó là công sứ Hoa Kỳ tại Pháp, Lafayette soạn một bản dự thảo phản ánh một số điều khoản trong Tuyên ngôn độc lập Hoa Kỳ. Tuy nhiên, không có sự đồng thuận về vai trò của quốc vương trong chế độ mới, dẫn đến sự bế tắc trong việc thành lập các thể chế chính trị. Khi được trình lên Quốc hội vào ngày 11 tháng 7 năm 1789, bản dự thảo bị Chủ tịch Quốc hội Jean Joseph Mounier bác bỏ vì lo ngại rằng bản tuyên ngôn sẽ tạo ra những kỳ vọng không thể đáp ứng.^[7]

Những chính trị gia bảo thủ như Gérard de Lally-Tollendal chủ trương một chế độ lưỡng viện, với thượng viện do quốc vương bổ nhiệm, và quốc vương sở hữu quyền phủ quyết. Ngày 10 tháng 9, phe đa số trong Quốc hội do Sieyès và Talleyrand lãnh đạo bác bỏ đề xuất này và chủ trương một chế độ nhất viện, Louis XVI chỉ sở hữu quyền phủ quyết tạm thời, tức là chỉ có thể trì hoãn việc ban hành luật của Quốc hội. Vấn đề nan giải nhất còn lại là quyền công dân, gắn liền với cuộc tranh luận về sự cân bằng giữa quyền và nghĩa vụ của công dân. Sau cùng, Quốc hội quyết định phân biệt giữa công dân chủ động và công dân thụ động trong Hiến pháp năm 1791, nên bản hiến pháp không được phe Jacobin chấp nhận hoàn toàn.^[8]

Sau khi được Mirabeau chỉnh sửa, dự thảo được xuất bản vào ngày 26 tháng 8 như một tuyên bố nguyên tắc.^[5] Bản tuyên ngôn cuối cùng được coi là cấp tiến nhất trên toàn châu Âu nói chung, không chỉ riêng Pháp vào năm 1789.^[9] Nhà sử học người Pháp Georges Lefebvre nhận xét rằng kết hợp với việc xóa bỏ đặc quyền và phong kiến, Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền "đề cao sự bình đẳng theo cách mà Tuyên ngôn độc lập Hoa Kỳ không làm được".^[10] Bản tuyên ngôn được đặt ở đầu Hiến pháp năm 1791, được đề cập trong lời mở đầu hiến pháp Đệ Tứ Cộng hòa Pháp và được đưa vào hiến pháp hiện hành của Đệ Ngũ Cộng hòa Pháp.^[2]

Từ trái sang phải: Emmanuel Joseph Sieyès, Gilbert du Motier de La Fayette và Thomas Jefferson, những tác giả chính của bản tuyên ngôn

Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền xác lập một tập hợp các quyền cá nhân và tập thể cho mọi người. Chịu ảnh hưởng của học thuyết quyền tự nhiên, bản tuyên ngôn tuyên bố những quyền này là phổ quát và có giá trị ở mọi lúc mọi nơi. Bản tuyên ngôn xác định con người có quyền sở hữu tài sản, quyền tự do, quyền sống, yêu cầu chính phủ tôn trọng, bảo đảm những quyền này và xác lập nguyên tắc dân chủ đại nghị.^[11]

Điều 2 xác định các quyền tự nhiên và bất khả xâm phạm của con người là "quyền tự do, quyền sở hữu tài sản, quyền an ninh và quyền chống áp bức". Bản tuyên ngôn tuyên bố chấm dứt phong kiến, xác lập quyền tự do, quyền bình đẳng cho "tất cả mọi người" và cho phép tiếp cận chức vụ công dựa trên tài năng. Quyền hạn của quân chủ bị hạn chế và công dân được trao quyền tham gia chính trị. Bản tuyên ngôn đảm bảo quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí và cấm bắt giữ tùy tiện.^[12]

Bản tuyên ngôn bác bỏ quyền lực thần thánh đặc trưng của chế độ quân chủ Pháp, khẳng định nguyên tắc chủ quyền nhân dân, bình đẳng xã hội và xóa bỏ các đặc quyền của giới quý tộc, giáo sĩ.

Mặc dù trao quyền cho một bộ phận lớn dân số, Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền không được áp dụng phổ biến đối với tất cả mọi người. Quốc hội phân biệt giữa người được thực hiện quyền công dân, được gọi là công dân tích cực, và người không được, được gọi là công dân thụ động, cho rằng chỉ những người nắm giữ quyền lợi hữu hình có thể đưa ra các quyết định chính trị sáng suốt.^[14] Đàn ông đủ 25 tuổi trở lên và đóng thuế bằng ba ngày làm việc được thực hiện quyền công dân tích cực,^[15] tức là chỉ có đàn ông sở hữu tài sản mới được thực hiện các quyền chính trị,^[16] đặc biệt là quyền bầu cử và quyền tham gia chính phủ tại các điều 6, 12, 14, 15 của Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền. Với sắc lệnh ngày 29 tháng 10 năm 1789, thuật ngữ công dân tích cực trở nên phổ biến trong nền chính trị Pháp.^[17]

Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền công nhận các quyền công dân, nhưng giới hạn chỉ đàn ông mới có thể thực hiện quyền công dân. Sau Cuộc diễu hành của Phụ nữ đến Versailles vào ngày 5 tháng 10 năm 1789, một nhóm phụ nữ trình Bản kiến nghị của Phụ nữ lên Quốc hội, đề nghị Quốc hội ban hành pháp lệnh trao quyền bình đẳng cho phụ nữ.^[18] Năm 1790, Nicolas de Condorcet và Etta Palm d'Aelders kêu gọi Quốc hội công nhận các quyền dân sự, chính trị của phụ nữ.^[19] Condorcet tuyên bố rằng "người nào bỏ phiếu chống lại quyền của người khác, bất kể tôn giáo, màu da hoặc giới tính của người đó, đã từ bỏ chính mình".^[20] Tháng 9 năm 1791, Olympe de Gouges công bố Tuyên ngôn Quyền phụ nữ và Quyền công dân nữ^[21] phỏng theo Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền, nêu rõ rằng "cuộc cách mạng này chỉ thành công khi tất cả phụ nữ nhận thức đầy đủ về tình trạng bi thảm của họ và về những quyền lợi mà họ đã mất trong xã hội."

Tuyên ngôn Nhân qyền và Dân quyền không bãi bỏ chế độ nô lệ ở các thuộc địa của Pháp. Tuy không đề cập rõ ràng đến chế độ nô lệ, nhưng bản tuyên ngôn truyền cảm hứng cho các cuộc nổi dậy của nô lệ ở Saint-Domingue trong Cách mạng Haiti và những lực lượng tổ chức Âm mưu nổi dậy nô lệ Pointe Coupée năm 1795 ở Louisiana.^[22]

Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền tạo tiền đề cho việc bãi bỏ tội danh kê gian và phi hình sự hóa đồng tính luyến ái trong Bộ luật hình sự Pháp năm 1791.^[23] Tuy nhiên, Bộ luật Cảnh sát thành phố năm 1791 quy định "hành vi khiếm nhã nghiêm trọng ở nơi công cộng" là một tội phạm, một điều khoản cho phép cảnh sát trừng phạt hành vi quan hệ tình dục ở nơi công cộng hoặc những vi phạm chuẩn mực xã hội khác. Bộ luật hình sự Pháp năm 1810 duy trì điều khoản này.

Năm 2003, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc công nhận bản in đầu tiên của Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền là một Di sản tư liệu thế giới.^[24]

• Đại Hiến chương
• Luật về các Quyền 1689
• Tuyên ngôn nhân quyền Hoa Kỳ

• Baker, Keith (1995). "The Idea of a Declaration of Rights". Trong Van Kley, Dale (biên tập). The French Idea of Freedom: The Old Regime and the Declaration of Rights of 1789. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-2355-8.
• Blanning, Timothy C. W (1997). The French Revolution: Class War or Culture Clash?. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-67064-4.
• Censer, Jack; Hunt, Lynn (2001). Liberty, Equality, Fraternity: Exploring the French Revolution. University Park: Pennsylvania State University Press.
• Dalton, S. (2001). "Gender and the Shifting Ground of Revolutionary Politics: The Case of Madame Roland". Canadian Journal of History. 36 (2): 259–282. doi:10.3138/cjh.36.2.259. PMID 18711850.
• Doyle, William (1989). The Oxford History of the French Revolution. Oxford: Oxford University Press.
• Fremont-Barnes, Gregory (2007). Encyclopedia of the Age of Political Revolutions and New Ideologies, 1760–1815. Greenwood. ISBN 978-0-313-04951-4.
• Jefferson, Thomas (1903). Ford, Paul (biên tập). The Works of Thomas Jefferson, Vol. XII: Correspondence and Papers 1808–1816 (ấn bản thứ 2010). Cosimo Classics. ISBN 978-1-61640-215-0.
• Jourdan, Annie (2007). "The 'Alien Origins' of the French Revolution: American, Scottish, Genevan, and Dutch Influences". The Western Society for French History. 35 (2). University of Amsterdam.
• Lefebvre, Georges (1962). The French Revolution: From Its Origins to 1793. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-08598-4.
• Levy, Darline; Applewhite, Harriet (2002). "A Political Revolution for Women? The Case of Paris". The French Revolution: Conflicting Interpretations (ấn bản thứ 5). Malabar, Fla.: Krieger Pub. Co. tr. 317–346.
• Ludwikowski, Rhett (1990). "The French Declaration of the Rights of Man and Citizen and the American Constitutional Development". The American Journal of Comparative Law. 2: 445–462. doi:10.2307/840552. JSTOR 840552. S2CID 143656851.
• Popkin, Jeremy (2006). A History of Modern France. Upper Saddle River: Pearson Education.
• "Active Citizen/Passive Citizen". Project History. 1791. Truy cập ngày 30 tháng 10 năm 2011.
• Schama, Simon (1989). Citizens: A Chronicle of the French Revolution (ấn bản thứ 2004). Penguin. ISBN 978-0-14-101727-3.

• Conac, Gérard, biên tập (1993). La déclaration des droits de l'homme et du citoyen de 1789: histoire, analyse et commentaires. Paris: Economica. ISBN 978-2-7178-2483-4.
• McLean, Iain (2004), Fatton, Robert; Ramazani, R. K. (biên tập), "Thomas Jefferson, John Adams, and the Déclaration des Droits de L'Homme et du Citoyen", The Future of Liberal Democracy: Thomas Jefferson and the Contemporary World (bằng tiếng Anh), New York: Palgrave Macmillan US, tr. 13–30, doi:10.1057/9781403981455_2, ISBN 978-1-4039-8145-5, truy cập ngày 21 tháng 9 năm 2025

• Toàn văn Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền (bằng tiếng Anh)