Bàng Quyên (giản thể: 庞涓; phồn thể: 龐涓; bính âm: Pang Juan, 385 TCN - 342 TCN/341 TCN) là một nhân vật trong lịch sử Trung Quốc thời Chiến Quốc. Ông được biết tới thông qua những ghi chép về câu chuyện Bàng Quyên-Tôn Tẫn trong sách Sử ký Tư Mã Thiên cùng vai trò đại tướng nước Ngụy trong hai trận chiến nổi tiếng thời Chiến Quốc là trận Quế Lăng và trận Mã Lăng trong đó trận thứ 2 là nơi Bàng Quyên đã tử trận dưới tay người bạn học cũ và là kẻ thù trên chiến trường Tôn Tẫn.

Trong sách Sử ký Tư Mã Thiên thiên Tôn Tử Ngô Khởi liệt truyện có ghi: Bàng Quyên cùng học binh pháp với Tôn Tẫn.

Sau khi học xong, Bàng Quyên được làm quan nước Ngụy. Tuy nhiên ông tự cho rằng mình không giỏi bằng Tôn Tẫn, con cháu của vị tướng nổi tiếng Tôn Vũ. Để triệt hạ bạn học, Bàng Quyên cho người mời Tôn Tẫn đến nước Ngụy rồi vu tội cho khiến Tôn Tẫn bị chặt xương đầu gối và thích lên mặt để Tôn Tẫn phải giấu mình không thể ra làm tướng. Cái tên Tẫn (臏, hình phạt chặt xương đầu gối)^[1] của Tôn Tẫn chính là xuất phát từ sự kiện này.^[2] Năm 366 TCN, biết tin sứ giả nước Tề qua nước Ngụy, Tôn Tẫn thân hành tới thuyết phục sứ giả. Thấy Tôn Tẫn có tài lạ, sứ giả bèn đưa Tôn Tẫn về nước Tề và Tẫn trở thành thượng khách của tướng quốc Điền Kỵ.

Năm 353 TCN, Bàng Quyên được Ngụy Huệ vương giao chức đại tướng cầm quân đi đánh nước Triệu. Tài năng của Bàng Quyên khiến quân Triệu thua liên tục, vua Triệu phải cầu cứu nước Tề.

Nghe theo kế "vây Ngụy cứu Triệu" (圍魏救趙) của Tôn Tẫn, Điền Kỵ thay vì cứu Triệu lại dẫn quân tức tốc tiến thẳng đến kinh đô Đại Lương của nước Ngụy, buộc Bàng Quyên phải bỏ việc tấn công Triệu để quay về cứu nước rồi bị quân Điền Kỵ đánh cho đại bại trong trận Quế Lăng. Sau khi bắt được Bàng Quyên, Tôn Tẫn vì nể tình bạn học xưa nên đã tha chết cho Bàng Quyên mà còn thả ông quay về nước Ngụy. Chương 1 cuốn Tôn Tẫn binh pháp, tác phẩm binh pháp của Tôn Tẫn được dành để nói về các sự kiện xoay quanh cuộc đối đầu giữa Tôn Tẫn và Bàng Quyên ở trận Quế Lăng.^[3]

Sử ký chỉ nhắc tới việc Điền Kỵ đánh bại Bàng Quyên ở Quế Lăng, không đề cập việc Bàng Quyên bị bắt trong trận này. Tiểu thuyết Đông Chu liệt quốc đã mô tả câu chuyện giữa Bàng Quyên và Tôn Tẫn trong hồi 88: "Tôn Tẫn giả điên thoát nạn, Bàng Quyên bại trận Quế Lăng".

Tới năm 341 TCN,^[4] Ngụy vương một lần nữa sai Bàng Quyên đem quân đánh Tề. Để lừa Bàng Quyên đuổi theo quân Tề, Tôn Tẫn dùng kế rút bếp, theo đó cứ ngày hôm sau thì lại cho làm ít bếp ở doanh trại hơn so với ngày hôm trước, ngày đầu 10 vạn cái, ngày hôm sau còn 5 vạn cái và đến hôm sau nữa còn 3 vạn cái. Kế rút bếp khiến Bàng Quyên tưởng rằng quân Tề vì sợ hãi đã bỏ trốn quá nửa, vì vậy Bàng Quyên bỏ bộ binh, chỉ mang theo khinh binh thúc quân bất chấp mỏi mệt đuổi theo quân Tề ngày đêm. Về phần mình, Tôn Tẫn trù tính trước sẽ đánh úp quân Ngụy ở đường Mã Lăng (馬陵, nay nằm ở Tây Nam huyện Phạm, Hà Nam), một con đường hẹp có hai bên vào hiểm trở, dễ mai phục, khó lui quân. Tôn Tẫn cho quân dùng cung tên mai phục cẩn thận ở Mã Lăng, lại cho sơn trắng cây trên đó có ghi chữ: "Bàng Quyên chết ở dưới cây này!". Quả nhiên Bàng Quyên cùng tinh binh bị lừa vào rọ lúc nửa đêm, đang lúc Bàng Quyên sai đốt lửa để đọc chữ thì Tôn Tẫn cho quân phục kích bắn tên tới tấp vào quân Ngụy, Bàng Quyên thấy thế cùng lực kiệt bèn tự đâm cổ chết, trước lúc chết còn than rằng:

Không rõ Bàng Quyên bao nhiêu tuổi. Cuộc đời hoạt động của ông ở nước Ngụy kéo dài hơn 20 năm.

Tương truyền, vào khoảng năm 350 TCN, danh tướng nước Ngụy là Bàng Quyên đánh bại quân Triệu, chiếm được vùng Trung Dương (khi đó gọi là Trung Dương Ấp), đóng quân tại khu vực ngày nay là làng Bàng Gia Hội.

Tại một ngọn núi ở làng Bàng Gia Hội, Bàng Quyên cho xây tường, đóng cọc và lập trại trên địa thế hiểm yếu (di tích trại Bàng Quyên ngày nay). Ông lệnh cho con trai mình là Bàng Anh dẫn một đội quân đóng trại tại cửa ngõ dưới chân núi (nay là trại Kỳ Bàn), dựng một lá cờ lớn trên một tảng đá, tạo thế giằng co với đại trại, án ngữ con đường chính, đề phòng quân Triệu tấn công. Ngoài ra, tại một vị trí cao cách doanh trại hai km về phía bắc (nay là làng Thượng Gia Dục), ông xây một đài phong hỏa (phong hỏa đài làng Thượng Gia Dục, hiện vẫn còn), dùng để báo hiệu khi quân địch tấn công. Nếu lửa bùng lên, trại trên núi sẽ lập tức xuất quân phản kích. Kế hoạch phòng thủ được bố trí chu đáo theo đúng binh pháp, giúp quân Ngụy an toàn trong một thời gian dài. Tuy nhiên, do hòa bình kéo dài, Bàng Anh dần trở nên lơ là, mất cảnh giác.

Một ngày nọ, sau khi luyện tập binh sĩ xong, Bàng Anh cùng các tướng lĩnh uống rượu say sưa. Khi đang tản bộ, ông nhìn thấy đài phong hỏa và nói:

"Từ khi xây đài này đến nay chưa từng đốt lửa lần nào, chẳng khác gì vật trang trí. Hôm nay ta đốt thử một lần xem sao!"

Các tướng vội can ngăn, có người nhắc nhở:

"Đốt phong hỏa là chuyện trọng đại, nếu làm giả sẽ khiến quân chủ lực đại trại phải huy động vô ích. Xưa vua U Vương từng đốt phong hỏa trêu chọc chư hầu, kết cục vô cùng thê thảm. Xin tướng quân thận trọng!"

Nhưng Bàng Anh đã ngà ngà say, không nghe lời khuyên can, ra lệnh đốt phong hỏa.

Nhìn thấy khói bốc lên, đại trại trên núi tưởng quân địch kéo đến nên lập tức xuất quân tiếp viện. Khi xuống đến nơi, họ chỉ thấy Bàng Anh đang cười cợt vui vẻ. Bàng Quyên tức giận đến mức nghiến răng ken két, ra lệnh bắt con trai lại để hỏi tội. Sau khi biết rõ sự việc, ông mắng con thậm tệ và định xử tử theo quân pháp. Tuy nhiên, các tướng lĩnh đồng loạt cầu xin, nói rằng đây là lần đầu phạm lỗi. Bàng Quyên cuối cùng tha chết cho con nhưng vẫn phạt bốn mươi gậy quân côn để răn đe toàn quân.

Không lâu sau, quân Triệu bất ngờ tấn công. Bàng Anh vội lệnh đốt phong hỏa cầu viện, nhưng lần này đại trại do dự vì nghĩ rằng ông lại đùa giỡn. Khi lính trinh sát xuống kiểm tra, quân Triệu đã phá được trại Kỳ Bàn, Bàng Anh thất trận phải rút về Đông Xoáy, phía nam thành Trung Dương. Bàng Quyên lập tức xuất quân cứu viện, đánh đuổi quân Triệu tại Trảm Nhi Loan, nhưng quân Ngụy tổn thất nặng nề.

Sau trận chiến, Bàng Quyên vô cùng tức giận, trách mắng con trai:

"Làm tướng không nghiêm, mất cảnh giác, vô trách nhiệm, tùy tiện đốt phong hỏa gây hậu quả nghiêm trọng! Tội này không thể tha thứ!"

Các tướng tiếp tục cầu xin, nhưng Bàng Quyên lạnh lùng nói:

"Quân pháp như núi, thưởng phạt công minh. Nếu tha con ta, làm sao có thể thuyết phục ba quân?"

Rồi ngay tại Thạch Nhai Loan, Bàng Quyên tự tay xử tử Bàng Anh.

Câu chuyện Bàng Quyên chém con nhanh chóng lan truyền khắp nơi, trở thành một tấm gương về kỷ luật quân đội nghiêm minh. Khu vực nơi Bàng Anh bị hành quyết từ đó được gọi là 'Trảm Nhi Loan' (Vũng chém con).

Tương truyền, có người đã khắc một bài thơ lên vách đá:

Tình thân xưa nay khó dứt rời,

Bàng Quyên chém tử, lệ rơi nơi này.

Danh tướng giữ luật, răn hậu thế,

Trảm Nhi Loan gọi mãi chẳng phai.

Tuy nhiên, theo thời gian, chữ khắc dần mờ nhạt, và khi mở rộng đường giao thông, vách đá đã bị phá hủy. Những người cao tuổi trong vùng chỉ còn nhớ lại nội dung bài thơ theo cách trên.

Bàng Quyên được tiểu thuyết Đông Chu liệt quốc đề cập và xuất hiện trong câu chuyện với Tôn Tẫn từ hồi 87 đến hồi 89.

Hồi 87 nói về thời gian hai người còn là học trò của Quỷ Cốc Tử mà Sử ký không đề cập. Chuyện Bàng Quyên - Tôn Tẫn mà Sử ký chép được tác giả Phùng Mộng Long đề cập tương tự từ hồi 88 tới hồi 89.

https://baike.baidu.com/item/%E9%BE%90%E8%8B%B1/78575

• Tư Mã Thiên, Sử ký Tư Mã Thiên, "Tôn Tử Ngô Khởi liệt truyện"
• Tôn Tẫn, Tôn Tẫn binh pháp