Chương Học Thành
章學誠
Chân dung Chương Học Thành lấy từ cuốn Thanh đại học giả tượng truyện.
Sinh	1738 Cối Kê, Chiết Giang
Mất	1801 (62–63 tuổi) Phương Ổ, Sơn Âm
Nghề nghiệp	Sử gia, nhà tư tưởng

Chương Học Thành (tiếng Trung: 章學誠; Wade–Giles: Chang Hsüeh-ch'eng; 1738 – 1801) tự Thực Trai (實齋), hiệu Thiếu Nham (少巖), là nhà sử học và nhà tư tưởng thời Thanh.

Chương Học Thành sinh năm Càn Long thứ 3 (1738), người vùng Cối Kê, Chiết Giang,^[a] xuất thân trong một gia đình địa chủ. Ông nội là hầu tuyển kinh lịch, cha là Chương Tiêu thi đỗ Tiến sĩ năm Càn Long thứ 7 (1742), ở lại quê hương dạy học cho đến năm Càn Long thứ 10 thì được bổ nhiệm làm Tri huyện Ứng Thành ở tỉnh Hồ Bắc. Do tính tình cương trực, làm quan thanh liêm, nên không được lòng quan trên, được 5 năm thì bị miễn chức. Do gia cảnh nghèo khó, cha của ông không trở về quê hương mà lưu lại sống ở huyện Ứng Thành làm nghề dạy học tới hơn 10 năm thì bị bệnh mất tại đó.

Thuở nhỏ Chương Học Thành có thể chất yếu đuối, lại không thích học theo kiểu học khoa cử đương thời. Ông yêu thích văn sử từ nhỏ, ngay từ khi mới ở tuổi thiếu niên đã đặc biệt có hứng thú đọc sách sử, là người thông minh lại hiếu học nên Chương Học Thành đã sớm hiểu được những cái tích cực cũng như hạn chế của các tác phẩm, thư tịch lịch sử. Đến sau năm 20 tuổi thì ông mới chuyển hướng hoàn toàn trên con đường học hành, tập trung vào đọc sách sử.^[1] Tuy nhiên, con đường thi cử của ông lại không mấy thuận lợi qua bảy lần dự thi Hương.^[b]

Năm Càn Long thứ 25 (1760), Chương Học Thành 23 tuổi, lần đầu tiên dời quê lên Bắc Kinh, tham gia vào kỳ thi Hương nhưng không đỗ. Mùa hè năm Càn Long thứ 28 (1763), ông đến Hồ Nam thăm gia đình, lúc đó, cha của ông đang dạy học tại trường huyện Thiên Môn. Tri huyện Thiên Môn đề nghị làm sách huyện chí. Chương Học Thành đã viết bản Tu chí thập nghị đưa ra một hệ thống giải pháp trong việc biên soạn địa phương chí bao gồm 10 điểm. Trước đó, Chương Học Thành còn viết hai bài bàn luận về phương pháp làm địa phương chí. Trong những bài luận đó, ông đã đưa ra một số luận điểm quan trọng về biên soạn sách địa phương chí. Trên thực tế, đó là những ý kiến khai mở ban đầu, đặt cơ sở cho lý luận phương chí học của ông sau này. Thiên Môn huyện chí do cha của ông biên soạn, Chương Học Thành là người thay cha lựa chọn các chương mục trong sách.^[2]

Năm Càn Long thứ 30 (1765), Chương Học Thành lại tham gia thi Hương, Đồng khảo quan Thẩm Ký Đường đã giới thiệu văn chương của ông với Chủ khảo quan nhưng vẫn không được chấm cho thi đỗ. Thẩm Ký Đường tiếc tài của ông bèn mời về nhà dạy học cho con trai mình. Cùng năm đó, cũng qua sự giới thiệu của Thẩm Ký Đường, ông làm quen được với Hàn lâm viện Biên tu học sĩ Chu Quân, thế là bèn theo học cổ văn với Chu Quân, rất được Chu Quân quý mến tài năng. Hai năm sau, do cuộc sống bức bách, Chương Học Thành vào làm môn khách tại phủ đệ của Nội các Học sĩ Chu Quân và được phép đọc sách trong thư viện của vị này. Bên cạnh đó, ông còn qua lại trao đổi học thuật rất thân thiết với các nhân sĩ như Tiền Đại Hân, Thiệu Tấn Hàm, Đới Chấn, Chu Vĩnh Niên v.v...^[3]

Cùng với thời gian, do cuộc sống bức bách nên nhuệ khí tuổi trẻ của Chương Học Thành ngày càng bị mài mòn, ông phải vứt bỏ những suy nghĩ không thiết thực trước đây, bắt đầu làm những công việc mà bản thân không ưa thích để mưu sinh như sửa sang Quốc tử giám chí, học viết văn chương. Mặc dù cuộc sống nghèo khó cùng quẫn nhưng lòng ham mê sử học của Chương Học Thành vẫn không hề thay đổi. Trên cơ sở những kiến thức đã tích lũy được qua việc đọc và học từ những sách vở trước đây, ông lập quyết tâm tiến hành bình luận 21 cuốn sách sử. Đó chính là ý nghĩ mở đầu cho cuốn Văn sử thông nghĩa sau này. Năm Càn Long thứ 23 (1768), được sự tiến cử của Chu Quân, sự nghiệp học hành của Chương Học Thành đang có chiều hướng thuận lợi thì mùa đông năm đó, cha của ông bị bệnh mất tại Ứng Thành. Nghe được tin này, Chương Học Thành vô cùng đau khổ nhưng cuộc sống của ông lúc này vô cùng khốn khó đến mức không thể về chịu tang cha được lúc đó.^[3]

Năm Càn Long thứ 39 (1774), ông lại thất bại trong kỳ thi Hương tại Chiết Giang lần thứ sáu.^[c] Năm Càn Long thứ 42 (1777), nhờ sự giới thiệu của Chu Chấn Vinh, Chương Học Thành về làm Chủ giảng ở Định Châu Vũ Định thư viện, không lâu sau, Chu Chấn Vinh lại mời ông tham gia công trình Vĩnh Thanh huyện chí do ông ta chủ biên. Mùa thu năm đó, ông tham gia kỳ thi Hương và đậu Cử nhân. Năm Càn Long thứ 43 (1778), ông thi đỗ Tiến sĩ. Tự cảm nhận thấy một cách sâu sắc rằng mình không hợp với thời cuộc nên Chương Học Thành không ra làm quan, quay trở về Vĩnh Thanh, tiếp tục công việc biên soạn Vĩnh Thanh huyện chí. Được Chu Chấn Vinh ra sức ủng hộ, các công việc đều rất thuận lợi. Tháng 7 năm Càn Long thứ 44 (1779), bộ sách huyện chí đã hoàn thành, tổng cộng có 6 thể, 25 thiên, ngoài ra còn có 5 quyển Văn chủy. Năm Càn Long thứ 46 (1781), ông đến Hà Nam tìm việc, trên đường về thì gặp cướp, tất cả bản thảo văn chương ông mang theo mất sạch. Từ đó về sau, khi viết lách, ông luôn phải lưu lại bản sao.

Về sau Chương Học Thành giữ chức Điển tịch^[d] ở Quốc tử giám và lần lượt tham gia dạy học ở Bảo Định Liên Trì thư viện, Quy Đức Văn Chính thư viện v.v... và tham gia biên soạn ba bộ phương chí gồm Hòa Châu, Vĩnh Thanh và Hào Châu. Năm Càn Long thứ 53 (1788), nhờ sự giới thiệu của Chu Chấn Vinh, ông được vời vào phủ đệ Tổng đốc Hồ Quảng Tất Nguyên tham gia biên soạn Tục Tư trị thông giám. Tất Nguyên đối đãi với ông rất hậu. Năm Càn Long thứ 55 (1790), Tất Nguyên lại mời ông làm Tổng soạn cho cuốn Hồ Bắc thông chí. Các tác phẩm của Chương Học Thành có Sử tịch khảo, Văn sử thông nghĩa, Hiệu thù thông nghĩa v.v... Những năm cuối đời, Chương Học Thành bị mù nhưng vẫn sáng tác bằng cách đọc cho người khác ghi chép lại. Ông mất vào tháng 11^[e] năm Gia Khánh thứ 6 (1801) trong hoàn cảnh bệnh tật nghèo khổ,^[4] di hài được gia đình chôn cất tại Phương Ổ, Sơn Âm.^[f]

Cả cuộc đời Chương Học Thành dành hết tâm sức cho việc giảng dạy, viết sách và biên soạn phương chí. Tác phẩm của ông là Văn sử thông nghĩa được đặt ngang hàng với cuốn Sử thông của Lưu Tri Kỷ đời Đường, trở thành danh tác lý luận sử học nổi tiếng. Ông từng biên soạn Sử tịch khảo, dự định thu thập mục lục và thể lệ của tất cả các sách sử từ xưa đến nay, với tổng cộng ba trăm hai mươi lăm quyển, nhưng tác phẩm chưa kịp hoàn thành thì bản thảo đã bị thất lạc. Trong số các bộ phương chí do ông biên soạn, hiện còn lưu truyền ba bộ là Hòa Châu, Bạc Châu và Vĩnh Thanh. Ông cũng từng chủ trì biên soạn Hồ Bắc thông chí, hiện còn sót lại hàng chục bản thảo của bộ sách này.

Chương Học Thành cả đời khá tự phụ và không muốn bị đặt ngang hàng với Lưu Tri Kỷ. Ông từng nói: "Trịnh Tiều có sử thức (nhận thức lịch sử) mà chưa có sử học, Tăng Củng có sử học mà chưa có sử pháp (phương pháp chép sử), Lưu Tri Kỷ có sử pháp mà chưa có sử ý (tư tưởng lịch sử). Đây là lý do ta viết Văn sử thông nghĩa." Trong thư nhà, ông còn bộc lộ: "Ta đối với sử học, đại khái là có trời ban cho. Tự tin rằng việc mình đặt ra phương pháp và khởi xướng thể lệ sẽ mở đường cho hậu thế. Thế mà người ta lại so ta với Lưu Tri Kỷ."^[g] Ông chủ trương "học phải là thực sự làm việc, chứ không phải nói lời suông". Tuy nhiên, kiến giải của ông "rất trái với sở thích của mọi người",^[h] nên sinh thời vô danh, nghèo túng khốn cùng. Thậm chí ngay cả sau khi mất, tên ông còn bị viết nhầm thành "Trương Học Thành"^[i] hoặc "Chương Thạch Trai".^[j] Năm 1920, Hồ Thích bị kích thích trước việc học giả Nhật Bản Naitō Konan xuất bản cuốn Chương Thực Trai tiên sinh niên phổ. Hai năm sau, ông đã xuất bản một cuốn niên phổ của riêng mình, đồng thời bày tỏ: "Điều đáng để chúng ta hổ thẹn nhất, là người đầu tiên làm niên phổ cho Chương Học Thành lại là một học giả nước ngoài."

Chương Học Thành đưa ra mệnh đề "Đạo gửi gắm trong Khí", cho rằng "Đạo" là quy luật của sự vật khách quan, và "cầu Đạo" nên dựa trên sự khảo sát thực tế đối với sự vật. Luận điểm "Lục Kinh giai sử"^[k] (六經皆史) của ông chủ trương việc nghiên cứu kinh điển phải kết hợp khảo chứng sử liệu với phát huy nghĩa lý, dẫn dắt việc nghiên cứu kinh điển sang nghiên cứu lịch sử, phản ánh xu hướng học thuật muốn thoát ly khỏi sự ràng buộc của truyền thống kinh học cũ. Về văn chương, ông chú trọng nội dung, phản đối xu hướng mô phỏng cổ nhân và hình thức chủ nghĩa, đồng thời phê phán những tệ hại của phái Đồng Thành lúc bấy giờ. Học thuyết của ông phải đến cuối đời Thanh mới bắt đầu được mọi người coi trọng. Năm 1922, tác phẩm Chương thị di thư mới được ấn hành. Thương Tu Lương gọi Chương Học Thành là "đội quân đi đầu" của "Chiết Đông học phái".^[l]

Nhà viết tiểu sử David Nivison, nhận xét rằng dù đồng bào của Chương Học Thành không coi ông là văn nhân vĩ đại, “nhưng độc giả phương Tây hiếm hoi sẽ thấy văn phong của ông thường vừa cảm động vừa mạnh mẽ.” Nivison tiếp tục cho rằng ông đã phát triển “quan điểm hữu cơ về lịch sử và nhà nước, tiệm cận với tư tưởng của Hegel, và sau đó xây dựng quan điểm này thành một lý thuyết về văn hóa đôi khi gợi nhớ đến triết gia người Ý tên gọi Vico”.^[5] Tư tưởng của Chương Học Thành về tiến trình lịch sử mang tính cách mạng trên nhiều phương diện, và ông trở thành một trong những nhà lý luận lịch sử khai sáng nhất thời Thanh. Mãi đến cuối thế kỷ 19, giới học giả Trung Quốc mới bắt đầu chấp nhận tính đúng đắn trong các tư tưởng của ông.^[6] Chương Học Thành đã gói gọn tư tưởng của mình qua câu nói nổi tiếng nhất "Lục Kinh giai sử" nghĩa là “sáu kinh đều là sử.” Câu này ngụ ý rằng kinh điển của Nho giáo không nên được hiểu như những kho tàng chứa đựng trí tuệ vượt thời gian, mà là những ghi chép về hành động và lời nói của các bậc thánh hiền trong những bối cảnh lịch sử cụ thể.^[6]

Tiếng Trung

• Triệu Nhĩ Tốn, Thanh sử cảo quyển 485, liệt truyện 272 – Chương Học Thành truyện.

Tiếng Việt

• Nguyễn Thanh Hà (2009), 10 nhà sử học nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc. Hà Nội: Nxb. Văn hóa Thông tin.

Tiếng Anh

• Mimose, Hiromu (1943). "[Hsüeh-ch'êng]" . In Hummel, Arthur W. Sr. (ed.). Eminent Chinese of the Ch'ing Period. United States Government Printing Office.
• Ivanhoe, Philip J., trans. (2009). On Ethics and History: Essays and Letters of Zhang Xuecheng. Stanford, CA: Stanford University Press. ISBN 0-8047-6128-0.
• David S. Nivison, The Life and Thought of Chang Hsüeh-Ch'eng, 1738-1801. (Stanford, Calif.,: Stanford University Press, Stanford Studies in the Civilization of Eastern Asia, 1966). Google Books
• Eduard B. Vermeer, "Notions of Time and Space in the early Ch'ing", in: Junjie Huang, Erik Zürcher, Time and Space in Chinese Culture, ed. BRILL, 1995 ISBN 978-90-04-10287-3, on Chang Hsüeh-ch'eng pp. 227– 233