Ninh Bình là tỉnh sở hữu nhiều làng nghề truyền thống. Theo thống kê sơ bộ, hiện toàn tỉnh có trên 250 làng nghề, tập trung ở nhiều nhóm ngành nghề khác nhau như chế biến nông, lâm, thủy sản; sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ; sản xuất đồ gỗ, mây tre đan, gốm sứ, dệt may, thêu ren, cơ khí; sinh vật cảnh.^[1] Một số làng nghề ở Ninh Bình đã được ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia như: làng nghề thêu ren Văn Lâm, làng nghề đá Ninh Vân, sơn mài Cát Đằng, trống Đọi Tam, dệt lụa Nha Xá, làng nghề cói Kim Sơn, làng nghề phở bò Vân Cù,... Các làng nghề có vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế, xã hội địa phương, góp phần tạo công ăn việc làm cho người lao động và là những điểm đến hấp dẫn cho du khách khi muốn tìm hiểu văn hóa du lịch Ninh Bình.

• Nghề gốm: làng nghề gốm Gia Thủy, làng nghề gốm Quyết Thành, làng gốm Cổ Chất, làng nghề thổi thủy tinh Xối Trì, làng nghề gốm Bồ Bát: Có lịch sử hàng ngàn năm, nổi danh với các sản phẩm gốm sứ sắc trắng độc đáo. Gần đây, làng nghề đã phát triển mạnh mẽ nhờ sự hỗ trợ của Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới và du lịch.
• Nghề nấu rượu: Nổi bật có làng nghề nấu rượu Kim Sơn, làng nghề nấu rượu Kiên Lao, Nghề nấu rượu ở làng Vọc, làng nghề rượu Bỉnh Di.
• Nghề mây tre đan: Làng nghề mây tre đan Thạch Cầu, Làng nghề mây tre đan Ngọc Động, Làng nghề mây tre đan Đồng Nang (xã Thanh Sơn), Làng nghề đan cót Vân Long, làng nghề mây tre đan Vĩnh Hào, làng mây tre đan Nhật Tân.
• Nghề làm trống: Làng trống Đọi Tam có nghề làm trống da truyền thống có lịch sử hơn 1.000 năm, nằm ở phường Tiên Sơn. Làng nghề làm trống da trâu Tống Xá. Nghề làm trống bỏi Báo Đáp ở phường Hồng Quang.
• Nghề mộc: Làng nghề mộc Phúc Lộc nổi tiếng với các sản phẩm đồ gỗ thủ công mỹ nghệ. Làng nghề chạm khắc gỗ La Xuyên là một trong những làng nghề lâu đời, Làng mộc Cao Đà, Làng mộc Nhân Khang, Làng mộc Yên Mỹ, Làng mộc Quỳnh Phong.
• Nghề trông hoa, cây cảnh: Làng nghề cây cảnh Vị Khê chuyên về cây cảnh, làng hoa Ninh Phúc, làng nghề trồng đào phai Đông Sơn, làng hoa Phù Vân, Làng nghề trồng hoa đào thôn 4 và thôn 5, xã Gia Lâm.^[2]
• Nghề nặn tò he: Nghề nặn tò he truyền thống ở thôn Hà Dương.
• Nghề nước mắm: Làng nghề nước mắm Sa Châu nổi tiếng với sản phẩm này.
• Nghề muối: Làng nghề muối Bạch Long, Làng nghề muối Hải Lý.
• Nghề nón lá: Làng nghề nón lá Nghĩa Châu, Làng nón Ân Khoái – Văn Quán, Nghề làm nón lá Gia Vượng.^[3]
• Làng nghề cói Kim Sơn: gồm 20 làng nghề tồn tại hơn 200 năm, tiêu biểu như Trì Chính, Kiến Thái, Thủ Trung, Đồng Đắc, Hướng Đạo, Ninh Mật và Yên Thổ là biểu tượng cho sự khéo léo và sức sống bền bỉ của nghề truyền thống;^[4] Làng chế biến cói bèo Khánh Hồng, Làng chế biến cói bèo Yên Lâm.
• Làng nghề làm khăn xếp Giáp Nhất
• Nghề kim khí: Làng nghề đúc đồng Tống Xá, làng nghề rèn Vân Chàng ở xã Nam Trực, nghề làm kèn đồng ở Phạm Pháo, làng nghề cơ khí Xuân Tiến
• Làng nghề chạm khắc đá: 3 làng nghề đều ở khu Ninh Vân, phường Nam Hoa Lư là làng nghề đá Xuân Vũ, làng nghề đá Dưỡng Thượng và làng nghề đá Dưỡng Hạ. Đá Ninh Vân nổi tiếng với các sản phẩm chạm khắc đá mỹ nghệ, được phát triển thành cụm công nghiệp để đáp ứng nhu cầu sản xuất. Làng nghề đá Ninh Vân được ghi danh là di sản văn hoá phi vật thể quốc gia.^[5]
• Làng nghề múa rối nước Bàn Thạch.
• Nghề dệt lụa: Làng nghề dệt tơ lụa Cổ Chất, Làng dệt lụa ở Nha Xá, Làng dệt thổ cẩm Lạc Nhuế, làng dệt Đại Hoàng, làng dệt Cự Trữ.^[6]
• Nghề thêu ren: Làng thêu ren Văn Lâm, làng thêu ren Thanh Hà, làng thêu tranh Phú Nhai, Làng thêu ren Lãng Nội.
• Làng nghề sơn mài Cát Đằng
• Ẩm thực: làng nghề phở Vân Cù, Làng bánh đa nem làng Chều, Làng bún Tái Kênh, Làng bánh đa nướng Sở Kiện, Làng bún bánh Cát Lại, Làng bún bánh Yên Thịnh, Làng bún bánh Yên Ninh, Làng nem Yên Mạc.

Một số làng nghề tiêu biểu của Ninh Bình đã được đưa vào khai thác du lịch

Làng nghề thêu Văn Lâm là một trong 6 làng nghề truyền thống đầu tiên ở Ninh Bình nhận bằng làng nghề truyền thống và được nhà nước hỗ trợ phát triển. Vào thời nhà Đinh, Hoàng hậu Nguyễn Thị Sen là người đã truyền dạy cho người dân làng Văn Lâm nghề này. Hiện nay, đình thờ tổ nghề may đã được xây dựng ở gần bến đò Tam Cốc.^[7]

Sản phẩm thêu làm ra đã trở thành mặt hàng truyền thống đặc sắc, chuyên bán cho khách du lịch. Ngày nay nghề thêu đã phát triển thành các tổ hợp sản xuất và doanh nghiệp tư nhân chuyên làm các mặt hàng thêu, huy động hầu hết các tay kim giỏi trong làng. Các tổ hợp sản xuất này đều đã tìm được thị trường tiêu thụ ổn định, mà hầu hết là xuất khẩu ra nước ngoài. Nghề thêu là nghề nhẹ nhàng, có nhiều triển vọng khi phù hợp thị hiếu của du khách và không gây ô nhiễm môi trường nên được địa phương tạo điều kiện để phát triển.

Làng nghề đá Ninh Vân là tên gọi chung của các làng nghề đá Xuân Vũ, Dưỡng Thượng, Dưỡng Hạ đều đã được công nhận làng nghề truyền thống ở phường Nam Hoa Lư. Với địa thế nhiều đá vôi, Nghề chế tác đá mỹ nghệ phát triển mạnh góp phần phát triển kinh tế xã hội và nâng cao đời sống người dân.^[8]

Làng nghề đá Ninh Vân hiện có những công trình kiến trúc đá độc đáo như nhà đá cổ của cố nghệ nhân Lương Văn Xiển ở thôn Xuân Phúc, nhà đá cổ của cố nghệ nhân Dương Văn Lợi ở thôn Thượng Vũ và nhà đá cổ của nghệ nhân Đỗ Khắc Đức ở thôn Xuân Thành.^[9]

Cổng làng Ninh Vân là công trình kiến trúc đứng đầu hàng danh sách các cổng làng được xây bằng đá, to và đẹp nhất ở Việt Nam.^[10] Điều khác biệt ở đây là các cột được xây từ những tảng đá nguyên khối chồng lên. Các cột dựng đều có những hoa văn rồng uốn lượn, tạo nên sự bay bổng hài hòa, làm giảm đi cảm giác nặng nề. Đường nét kẻ vẽ trên đá, nhìn thanh thoát nhưng không kém phần kỳ vĩ.^[8]

Gia phả các dòng họ lâu đời ở Bát Tràng như họ Lê, Vũ, Phạm, Nguyễn, Trần... đều ghi nhận rằng tổ tiên xưa của họ từ Bồ Bát di cư từ thời Vua Lý Công Uẩn rời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long và định cư thành Bát Tràng ngày nay. Làng Bát Tràng thờ tổ nghề gốm là Hứa Vĩnh Kiều, vốn là người Bồ Bát, xã Đồng Thái, tỉnh Ninh Bình. Vào thời Hậu Lê, xã Bồ Xuyên gồm các thôn (La, Bái, Lộc, Đoài, Đinh, Kênh) và trang Bạch Bát thuộc tổng Bạch Liên, huyện Yên Mô, phủ Trường Yên, trấn Thanh Hoa Ngoại. Ngày nay, các thôn La, Bái, Lộc, Đoài, Đinh... và làng Bạch Liên đều thuộc xã Đồng Thái, tỉnh Ninh Bình, vùng này có loại đất sét trắng rất thích hợp với nghề làm gốm.^[11]

Theo truyền thuyết, gia phả dòng họ Phạm ở làng Bạch Liên và Bát Tràng và kết quả khảo cổ tại di chỉ Mán Bạc thuộc Bồ Bát xưa nay là làng Bạch Liên là nơi duy nhất làm nghề gốm cổ. Điều này được xác nhận qua dấu tích của những lớp đất nung và mảnh gốm ken dày đặc, và còn được táng cùng các bộ hài cốt cách đây gần 4000 nghìn năm tìm thấy ở di chỉ Mán Bạc.

Nghề phở được người Vân Cù trao truyền qua nhiều thế hệ theo phương thức “cha truyền con nối”; bí quyết nhà nghề thường được truyền cho con trai và tuyệt đối không ai được mua bán “công thức” nấu phở. Thôn Vân Cù có hơn 200 hộ thì có đến hơn 70 hộ làm nghề phở. Điểm đặc biệt ở Vân Cù là khách đến làng sẽ không thấy những quán phở; người dân trong làng muốn ăn phở cũng phải ra phố chứ ở làng không có mấy quán phở. Người dân Vân Cù mang bí quyết gia truyền đi muôn nơi lập nghiệp và thường trở về trong những ngày hội làng 10/3 hằng năm để thi tài nấu phở. Về Vân Cù không phải là ăn phở, mà được nghe và hiểu rõ hơn về nghề phở; nghề phở gắn liền với đời sống, văn hóa cộng đồng người làng Vân Cù trên mọi miền.^[12]