Viên Xu (giản thể: 袁枢; phồn thể: 袁樞; bính âm: Yuán Shū; 1131 – 1205) tự Cơ Trọng (機仲), được người đời gọi là Tây Sơn tiên sinh (西山先生),^[1] là quan lại, học giả và sử gia thời Nam Tống. Ông trở nên nổi tiếng khi góp phần biên soạn nên bộ Thông giám kỷ sự bản mạt, tác phẩm mở đầu cho thể loại sử học mới là kỷ sự bản mạt.^[2]

Viên Xu sinh năm Thiệu Hưng nguyên niên (1131) thời Nam Tống. Quê quán tại Kiến An, Kiến Châu,^[a] lúc nhỏ ông tỏ ra rất thông minh đĩnh ngộ, đã biết làm thơ ngâm đối, tài năng vượt trội chúng bạn cùng tuổi. Lớn lên, ông từ biệt cha mẹ, rời xa quê hương đến Lâm An vào học Thái học suốt 9 năm liền mới thành tài.^[3]

Năm Long Hưng nguyên niên đời Tống Hiếu Tông (1163) ông thi đỗ Tiến sĩ, được tuyển dụng làm quan. Từ đó về sau lần lượt giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều đình nhà Tống như phán quan^[b] Ôn Châu và giáo thụ^[c] Hưng Hóa quân. Khi làm phán quan ở Ôn Châu, công việc chủ yếu của Viên Xu là giúp Trưởng quan ở châu quận làm các công việc hành chính, xử lý một số công văn, xem xét xem có thể thực hành một cách thiết thực được không. Khi đảm nhiệm chức Giáo quan^[d] trong quân đội ở Hưng Hóa, ông đã tiến hành đào tạo các học sinh trong trường ở châu quận, phụ trách việc thi cử, từ đó phát hiện và đề bạt nhân tài.^[3]

Năm Càn Đạo thứ 7 (1171), Viên Xu được điều chuyển về làm thí quan^[e] ở Bộ Lễ, phụ trách việc giảng dạy ở Thái học. Tháng 12 năm đó, Tống Hiếu Tông ra lệnh cho bách quan trong triều lần lượt vào trả lời các vấn đề do nhà vua đưa ra và bàn về những điều được và chưa được trong chính sự lúc đó. Viên Xu đã thẳng thắn điều trần, nhằm thẳng vào tình hình chính trị của triều đình Nam Tống lúc đó, đưa ra sách lược trị an. Bản thân ông là người rất thẳng thắn, ghét thói xấu như kẻ thù. Nhân lúc gian thần Trương Thuyết lấy em gái Hoàng hậu, thông qua các mối quan hệ, liên tiếp được thăng quan tiến chức, làm đến chức quan Giám sát sứ^[f] ở Minh Châu, sau đó Tống Hiếu Tông lại định thăng Trương Thuyết lên làm Giám thư Xu Mật viện sự,^[g] bị quần thần trong triều đình phản đối mạnh mẽ. Viên Xu nhiều lần dâng sớ và đích thân can ngăn nhà vua, Tống Hiếu Tông vì thế mà không tỏ ra hài lòng, tạm thời không nhắc đến chuyện đó nữa. Chưa đầy một năm sau, Tống Hiếu Tông lại bất chấp sự phản đối của triều thần, quyết làm theo ý của mình, vẫn cho Trương Thuyết lên làm Giám thư Xu Mật viện sự. Viên Xu rất phẫn nộ vì chuyện đó, ông bèn dâng sớ xin rời kinh đô về làm quan địa phương. Thế là Viên Xu trở về làm Giáo thụ ở Nghiêm Châu.^[3]

Viên Xu thích đọc và ngâm tụng cuốn Tư trị thông giám của Tư Mã Quang, nhưng lại khổ vì sự rộng lớn và đồ sộ của bộ sách này. Trong thời gian làm giáo thụ Nghiêm Châu tương đối nhàn hạ và có nhiều thời gian rảnh rỗi, Viên Xu "bèn tự mình nảy ra ý mới, biên tập và sao chép Thông giám", "phân chia mục lục, sắp xếp theo loại. Mỗi sự kiện đều ghi rõ đầu đuôi, tự đặt tiêu đề, mỗi thiên đều biên theo năm tháng, tự làm phần mở đầu và kết thúc", và hoàn thành cuốn Tư trị thông giám kỷ sự bản mạt hay còn gọi là Thông giám kỷ sự bản mạt.

Các học giả đương thời như Dương Vạn Lý, Chu Hi khi đọc Thông giám kỷ sự bản mạt đã phải thốt lên trước nhãn quan chính trị sắc sảo, sáng suốt của Viên Xu khi bình luận về thời cuộc, thức tỉnh hoàng đế, triều đình nhà Tống. Khi tác phẩm này đến tay Tống Hiếu Tông, nhà vua cũng trầm trồ khen ngợi tài năng, đạo đức của Viên Xu, một mặt hạ lệnh bắt buộc các tướng lĩnh, đại thần và con cháu hoàng tộc phải nghiên cứu Thông giám kỷ sự bản mạt, mặt khác luận công ban thưởng cho Viên Xu và phong ông làm Đại tông Chính bộ.^[4]

Năm Thuần Hi thứ 5 (1178), Viên Xu được chuyển làm Thái Phủ thừa.^[h] Năm Thuần Hi thứ 7 (1180), ông vào làm Quốc sử viện Biên tu^[i] chịu trách nhiệm biên soạn phần liệt truyện trong bộ Tống sử, đúng lúc đó con cháu Chương Đôn, tể tướng thời Bắc Tống, đã nhờ Viên Xu tô vẽ thêm cho tiểu sử của cha ông mình. Viên Xu liền bác bỏ và nói: "Tử Hậu làm Tể tướng, phụ bạc quốc gia, lừa dối vua. Ta là Sử quan, phép viết sử không được che giấu, thà phụ lòng người cùng quê hương, chứ không thể phụ công luận của thiên hạ và hậu thế!".^[4] Năm Thuần Hi thứ 13 (1186), Viên Xu nhậm chức Tri phủ Xử Châu. Năm Thuần Hi thứ 14 (1187), ông nhậm chức Đại lý Thiếu khanh. Do tính tình cương trực thẳng thắn nên ông cũng nhiều lần làm mích lòng triều thần. Khi ông làm Đại lý Công bộ Thị lang kiêm Quốc tử Tế tửu, ông bị Giám sát Ngự sử Trần Giả vu cáo nên bị giáng hai cấp, đến năm Tống Quang Tông lên ngôi mới được phục chức.^[3]

Năm Khánh Nguyên thứ 2 (1196), khi học thuyết của Chu Hi bị triều đình coi là "ngụy thư" và bị cấm, Viên Xu vì có quan hệ văn thơ với Chu Hi cũng bị liên lụy, bị Tống Ninh Tông bãi chức quan. Từ đó trở đi, Viên Xu về quê hương ẩn cư, không bao giờ quay lại chốn quan trường nữa. Những năm cuối đời, Viên Xu ẩn cư ở trong núi Khê Bắc vùng Kiến Khê. Trong cảnh yên tĩnh của núi rừng, Viên Xu chuyển sang tập trung nghiên cứu Dịch học. Trong thời kỳ đó, ông viết các sách Học Dịch tác ẩn, Dịch truyện giải nghĩa, Biện dị v.v... Năm Khai Hi nguyên niên (1205), Viên Xu qua đời, hưởng thọ 75 tuổi.^[3]

Bộ sử phẩm vĩ đại của Viên Xu là Tư trị thông giám kỷ sự bản mạt gồm bốn mươi hai quyển, bắt đầu từ thiên "Ba nhà chia Tấn" và kết thúc bằng thiên "Chu Thế Tông chinh phạt Hoài Nam". Văn tự trong sách hoàn toàn sao chép nguyên văn từ Tư trị thông giám của Tư Mã Quang, chỉ thay đổi phương thức biên soạn. Viên Xu lấy các sự kiện được ghi chép trong Thông giám, phân chia thành các mục, sắp xếp theo loại. Sách tập trung chủ yếu vào việc ghi chép sự kiện, mỗi sự kiện được ghi rõ đầu đuôi, tự đặt tiêu đề, tổng cộng ghi lại 239 sự việc, kèm theo 66 sự việc phụ lục. Bộ sách đã mở ra tiền lệ cho thể loại kỷ sự bản mạt thể.

Dương Vạn Lý đời Tống từng nhận xét về Thông giám kỷ sự bản mạt của Viên Xu rằng: "Nay đọc sách này của Viên Tử, như thể sống trong thời đại đó, đích thân chứng kiến sự việc, khiến người ta vui, khiến người ta buồn, khiến người ta phấn chấn. Sau đó lại tiếp nối bằng tiếng thở dài và rơi lệ", và ông còn viết Thông giám bản mạt tự. Chu Hi sau khi xem qua sách của Viên Xu cũng có lời bình: "Sắp xếp lại sách của Ôn Công (Tư Mã Quang) là một dòng chảy của Quốc ngữ", và "Cách sắp đặt các chương mục, việc hợp tan đầu cuối, đều hàm chứa những ý nghĩa tinh tế". Chương Học Thành ca ngợi: "Thể loại bản mạt, lấy sự việc để đặt thiên, không theo một khuôn mẫu thường thấy... Lời văn gọn hơn thể Kỷ truyện, sự việc sáng rõ hơn thể biên niên, việc quyết đoán chọn lọc, thể viên dụng thần, đây thực sự là di phong của Thượng thư". Tứ khố toàn thư Tổng mục đề yếu nhận định: "Sự tích mấy ngàn năm, kinh vĩ rõ ràng, chi tiết đầy đủ, nhìn qua là hiểu ngay, khiến cho kỷ truyện và biên niên được thống nhất làm một, thực sự là điều chưa từng thấy từ xưa đến nay."

Sau Viên Xu, việc sử dụng thể loại này để biên soạn lịch sử trở nên phổ biến, chẳng hạn như: Xuân Thu Tả thị truyện sự loại thủy mạt của Chương Trùng, Hoàng Tống thông giám trường biên kỷ sự bản mạt của Dương Trọng Lương; đến thời Minh, Thanh, thể Kỷ sự bản mạt càng trở nên thịnh hành, như Tống sử kỷ sự bản mạt của Phùng Kỳ và Trần Bang Chiêm, Tây Hạ kỷ sự bản mạt của Trương Giám, Liêu sử kỷ sự bản mạt và Kim sử kỷ sự bản mạt của Lý Hữu Đường, Nguyên sử kỷ sự bản mạt của Trần Bang Chiêm, và Minh sử kỷ sự bản mạt của Cốc Ứng Thái. Cuối đời, Viên Xu thích đọc Kinh Dịch, ông có các tác phẩm như Dịch học sách dẫn và Chu Dịch biện dị.