Thượng tọa

Upāli उपालि
Hoạt động tôn giáo
Tôn giáo	Phật giáo
Sư phụ	Thích-ca Mâu-ni
Thông tin cá nhân
Giới tính	nam
Cổng thông tin Phật giáo
[sửa trên Wikidata]x • t • s

Ưu Ba Ly hay Ưu Bà Ly (tiếng Phạn: Upāli) là một nhà sư Phật giáo và là một trong Thập đại đệ tử của Đức Phật^[1] và theo các kinh điển Phật giáo sơ kỳ thì Thánh tăng Ưu Bà Ly chính người phụ trách việc trì tụng và xem xét giới luật (tiếng Phạn: vinaya) gọi chung là đệ nhất trì luật.

Ưu Bà Ly xuất thân từ giai cấp Thủ-đà-la – tầng lớp thấp nhất trong hệ thống giai cấp của xã hội Ấn Độ cổ đại^[2]. Theo các sách vở, Ưu Bà Ly là một thợ cắt tóc, một nghề bị coi thường ở Ấn Độ thời cổ đại^[3][4]. Ông xuất thân từ một gia đình thuộc đẳng cấp Vaishya phục vụ cho các hoàng tử dòng dõi Sakya ở Kapilavatthu (tiếng Phạn: Śakya; Kapilavastu) và cho Đức Phật. Gia đình ông làm nghề thợ cạo (cắt tóc), bản thân Ưu-ba-ly khi trưởng thành cũng phục vụ trong hoàng cung Ca-tỳ-la-vệ (Kapilavastu) với vai trò thợ cạo cho các vương tử dòng họ Thích-ca^[5].

Mẹ của Ưu Bà Ly đã từng giới thiệu Ưu Bà Ly đến với Đức Phật^[6]. Không giống như người lớn, lúc còn nhỏ cậu không thấy sợ hãi khi đến gần Đức Phật.

Khi các vương tôn dòng Thích-ca quyết định xuất gia theo Phật, Ưu-ba-ly cũng mong muốn xuất gia nhưng ban đầu cảm thấy không phù hợp vì địa vị xã hội thấp kém. Hiểu được tình cảnh của ông, các vương tử Thích-ca đã thực hiện một hành động mang tính biểu tượng về việc phá bỏ định kiến giai cấp: Họ cởi bỏ hết trang sức, giao cho Ưu-ba-ly giữ, rồi cùng quỳ xuống đề nghị ông hãy xuất gia trước họ^[5]. Nhờ đó, khi gia nhập đoàn thể tu sĩ, Ưu-ba-ly trở thành người thọ giới lâu hơn và các vương tôn phải kính lễ ông như người đi trước – một sự kiện thể hiện tinh thần bình đẳng đặc trưng của Phật giáo, vượt qua ranh giới giai cấp truyền thống.

Ngay từ khi mới gia nhập cộng đồng tu sĩ, Ưu-ba-ly thể hiện sự chăm chỉ và cẩn trọng trong việc tuân thủ các quy tắc. Ông ghi nhớ chi tiết những quy định và thực hành chúng một cách nghiêm túc, tỉ mỉ^[7]. Theo các văn bản, Đức Phật đã trực tiếp truyền dạy toàn bộ hệ thống giới luật cho Ưu-ba-ly, giúp ông nắm vững từng điều khoản của Luật tạng.

Vai trò của Ưu-ba-ly đạt đến đỉnh cao vào thời điểm Đại hội Kết tập Kinh điển lần thứ nhất (khoảng 3 tháng sau khi Đức Phật mất). Tại hội nghị của 500 vị tu sĩ cao cấp ở thành Vương Xá (Rājagṛha) năm 486 TCN, Ma-ha Ca-diếp chủ tọa đã đề nghị Ưu-ba-ly tụng lại toàn bộ giới luật đã được Phật quy định. Với kiến thức chuyên sâu và uy tín về Luật học, Ưu-ba-ly được cử làm người "tụng Luật" – đọc tụng biên niên các quy tắc và những sự kiện liên quan đến từng điều luật^[8]. Nhờ sự trình bày mạch lạc của ông, nội dung Luật tạng đã được hệ thống hóa một cách hoàn chỉnh, trở thành một phần của Tam Tạng Phật giáo.

Trong một số thư tịch Phật giáo, một lời giải thích được đưa ra tại sao một nhà sư xuất thân từ đẳng cấp thấp lại có vai trò trung tâm như vậy trong việc phát triển giới luật Phật giáo. Apadāna giải thích điều này bằng cách kể rằng Ưu Ba Ly từng là vị vua Chuyển luân Thánh vương toàn năng trong ngàn kiếp trước, và là vua của các vị thần trong ngàn tiền kiếp khác^[9][10][11] Mặc dù tiền kiếp của Ưu Bà Ly là một vị vua, ông được sinh ra như một thợ cắt tóc thuộc đẳng cấp thấp vào thời Đức Phật Cồ Đàm (Gotama). Điều này cũng được giải thích trong một câu chuyện của Apadāna đó là trong một kiếp trước, Ưu Bà Ly đã xúc phạm một vị Phật là Pratyekabuddhayāna trong tiếng Phạn dẫn đến nghiệp chướng phải chuyển thế tái sanh^[10][11].

Về sau, truyền thống Phật giáo liệt ông vào nhóm mười vị đệ tử xuất sắc của Thích-ca Mâu-ni gọi là Thập đại đệ tử. Bao gồm Tôn giả Xá Lợi Phất (trí tuệ đệ nhất), Mục Kiền Liên (thần thông đệ nhất), Ma Ha Ca Diếp (đầu đà đệ nhất), A Na Luật (thiên nhãn đệ nhất), Tu Bồ Đề (giải không đệ nhất), Phú Lâu Na (thuyết pháp đệ nhất), Ca Chiên Diên (luận nghị đệ nhất), Ưu Ba Ly (trì luật đệ nhất), A Nan Đà (đa văn đệ nhất) và La Hầu La (mật hạnh đệ nhất).^[12]

• Agostini, G. (2004), “Buddhist Sources on Feticide as Distinct from Homicide”, Journal of the International Association of Buddhist Studies, 27 (1): 63–95, lưu trữ bản gốc ngày 24 tháng 8 năm 2019
• Analayo, B. (2010), “Once Again on Bakkula” (PDF), The Indian International Journal of Buddhist Studies, 11: 1–28, lưu trữ (PDF) bản gốc ngày 4 tháng 3 năm 2020
• Analayo, B. (2016), The Foundation History of the Nuns' Order (PDF), projekt verlag, ISBN 978-3-89733-387-1, lưu trữ (PDF) bản gốc ngày 8 tháng 12 năm 2018
• Bapat, P. (1956), 2500 Years of Buddhism, Ministry of Information and Broadcasting (India), OCLC 851201287
• Bareau, A. (1962), “La construction et le culte des stūpa d'après les Vinayapiṭaka” [The Construction and Cult of the Stūpa after the Vinayapiṭaka] (PDF), Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient (bằng tiếng Pháp), 50 (2): 229–274, doi:10.3406/befeo.1962.1534^{[liên kết hỏng]}
• Bareau, A. (1988), “Les débuts de la prédication du Buddha selon l'Ekottara-Āgama” [The beginnings of the preaching of the Buddha according to the Ekottara-Āgama], Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient (bằng tiếng Pháp), 77 (1): 69–96, doi:10.3406/befeo.1988.1742
• Baroni, Helen J. (2002), The Illustrated Encyclopedia of Zen Buddhism, Rosen Publishing Group, ISBN 978-0-8239-2240-6
• Churn Law, B. (2000), A History of Pāli literature (ấn bản thứ 2), Indica Books, ISBN 81-86569-18-9
• Cutler, S.M. (1997), “Still Suffering After All These Aeons: The Continuing Effects of the Buddha's Bad Karma”, trong Connolly, P.; Hamilton, S. (biên tập), Indian Insights: Buddhism, Brahmanism and Bhakti: Papers From the Annual Spalding Symposium on Indian Religions, Luzac Oriental, tr. 63–82, CiteSeerX 10.1.1.695.45, ISBN 1-898942-15-3
• Dhammadinna, B. (2016), “The Funeral of Mahāprajāpatī Gautamī and Her Followers in the Mūlasarvāstivāda Vinaya”, The Indian International Journal of Buddhist Studies, 17: 25–74, ISSN 0972-4893, lưu trữ bản gốc ngày 2 tháng 3 năm 2020
• Dutt, N. (1925), Early History of the Spread of Buddhism and the Buddhist Schools (PDF), Luzac & Co., OCLC 659567197
• Eliade, Mircea (1982), Histoire des croyances et des idees religieuses. Vol. 2: De Gautama Bouddha au triomphe du christianisme [A history of religious ideas: From Gautama Buddha to the Triumph of Christianity] (bằng tiếng Pháp), University of Chicago Press, ISBN 0-226-20403-0
• Freedman, M. (tháng 6 năm 1977), The Characterization of Ānanda in the Pāli Canon of the Theravāda: A Hagiographic Study (PDF) (PhD thesis), McMaster University, lưu trữ bản gốc ngày 19 tháng 9 năm 2018
• Frasch, T. (1996), “An Eminent Buddhist Tradition: The Burmese Vinayadharas”, Traditions in Current Perspective: Proceedings of the Conference on Myanmar and Southeast Asian Studies, 15-ngày 17 tháng 11 năm 1995, Yangon, OCLC 835531460, lưu trữ bản gốc ngày 7 tháng 3 năm 2020
• Geiger, W. (1912), Mahavaṃsa: Great Chronicle of Ceylon, Pali Text Society, OCLC 1049619613
• Gombrich, R.F. (1995), Buddhist Precept and Practice: Traditional Buddhism in the Rural Highlands of Ceylon, Kegan Paul, Trench and Company, ISBN 978-0-7103-0444-5
• Heirman, A. (2004), “The Chinese "Samantapāsādikā" and its school affiliation”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 154 (2): 371–396, JSTOR 43381401
• Hsiang-Kuang, C. (1956), A History of Chinese Buddhism, Indo-Chinese Literature Publications, OCLC 553968893
• Huxley, A. (1996), “The Vinaya: Legal System or Performance-Enhancing Drug?” (PDF), The Buddhist Forum, 4, School of Oriental and African Studies, tr. 1994–1996, ISBN 978-1-135-75181-4, Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 21 tháng 9 năm 2015
• Huxley, A. (ngày 23 tháng 6 năm 2010), “Hpo Hlaing on Buddhist Law”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 73 (2): 269–283, doi:10.1017/S0041977X10000364
• Malalasekera, G.P. (1937), Dictionary of Pāli Proper Names, Pali Text Society, OCLC 837021145
• Malalasekera, G. P. biên tập (1961), “Ajjuka”, Encyclopaedia of Buddhism, 1, Government of Sri Lanka, tr. 333, OCLC 2863845613^{[liên kết hỏng]}
• Migot, A. (1954), “Un grand disciple du Buddha: Sāriputra. Son rôle dans l'histoire du bouddhisme et dans le développement de l'Abhidharma” [A Great Disciple of the Buddha: Sāriputra, His Role in Buddhist History and in the Development of Abhidharma] (PDF), Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient (bằng tiếng Pháp), 46 (2), doi:10.3406/befeo.1954.5607^{[liên kết hỏng]}
• Mrozik, S. (2004), “Upāli”, MacMillan Encyclopedia of Buddhism, 1, MacMillan Reference USA, tr. 870–871, ISBN 0-02-865719-5
• Norman, K.R. (1983), Pali Literature, Otto Harrassowitz, ISBN 3-447-02285-X
• Norman, K.R. (2005), Buddhist Forum Volume V: Philological Approach to Buddhism, Routledge, ISBN 978-1-135-75154-8
• Oldenberg, H. (1899), “Buddhistische Studien” [Buddhist Studies], Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 53 (4): 613–694, ISSN 0341-0137, JSTOR 43366938
• Prebish, C.S. (2000), “From Monastic Ethics to Modern Society”, trong Keown, D. (biên tập), Contemporary Buddhist Ethics, Curzon, tr. 37–56, ISBN 0-7007-1278-X
• Prebish, C.S. (2008), “Cooking the Buddhist Books: The Implications of the New Dating of the Buddha for the History of Early Indian Buddhism”, Journal of Buddhist Ethics, 15: 1–21, CiteSeerX 10.1.1.693.1275
• Prebish, C.S. (2010), Buddhism: A Modern Perspective, Penn State Press, ISBN 978-0-271-03803-2
• Przyluski, J. (1923), La légende de l'empereur Açoka [The Legend of Emperor Aśoka] (PDF) (bằng tiếng Pháp), Librairie Orientaliste Paul Geuthner, OCLC 2753753
• Rahula, T. (1978), A Critical Study of the Mahāvastu, Motilal Banarsidass, OCLC 5680748
• Ray, R.A. (1994), Buddhist Saints in India: A Study in Buddhist Values and Orientations, Oxford University Press, ISBN 0-19-507202-2
• Rhys Davids, T.W. (1899), Dialogues of the Buddha (PDF), 1, Pali Text Society, OCLC 17787096
• Rhys Davids, T.W. (1903), Buddhism: A Sketch of the Life and Teachings of Gautama, the Buddha (PDF), Society for Promoting Christian Knowledge, OCLC 870507941
• Robinson, R.H.; Johnson, W.L. (1997), The Buddhist Religion: A Historical Introduction (ấn bản thứ 4), Cengage, ISBN 978-0-534-20718-2
• Samuels, J. (tháng 1 năm 2007), “Buddhism and Caste in India and Sri Lanka”, Religion Compass, 1 (1): 120–130, doi:10.1111/j.1749-8171.2006.00013.x
• Sarao, K.T.S. (2003), “The Ācariyaparamparā and Date of the Buddha”, Indian Historical Review, 30 (1–2): 1–12, doi:10.1177/037698360303000201, S2CID 141897826
• Sarao, K.T.S. (2004), “Upali”, trong Jestice, P.G. (biên tập), Holy People of the World: A Cross-cultural Encyclopedia, ABC-CLIO, tr. 878, ISBN 1-85109-649-3
• Schumann, H.W. (2004) [1982], Der Historische Buddha [The Historical Buddha] (bằng tiếng Đức), Walshe, M. O' C. biên dịch, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-1817-0
• Singh, Sangh Sen (1973), “The Problem of Leadership in Early Buddhism”, Proceedings of the Indian History Congress, 34: 131–139, ISSN 2249-1937, JSTOR 44138606
• Strong, J.S. (1992), The Legend and Cult of Upagupta: Sanskrit Buddhism in North India and Southeast Asia, Princeton University Press, ISBN 0-691-07389-9
• Thomas, Edward J. (1951), The History Of Buddhist Thought (ấn bản thứ 2), Routledge, OCLC 923624252